شکستگی های ستون فقرات و آسیب های نخاعی : علل، علائم و بهترین روش های درمان و پیشگیری
آسیب نخاعی و شکستگی‌های ستون فقرات (vertebral fractures) مجموعه‌ای از شرایط اورژانسی و پیچیدهٔ نوروسرجیکال را تشکیل می‌دهند که می‌توانند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای عملکرد حرکتی، حسی و خودکار فرد داشته باشند. تشخیص و مداخلهٔ به‌موقع، مدیریت صحیح فاز حاد و برنامهٔ توانبخشی جامع، نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش عوارض و بهبود کیفیت زندگی ایفا می‌کند
تعریف و تمایز
- آسیب نخاعی (SCI): هر گونه اختلال عملکردی (حرکتی، حسی یا اتونومیک) ناشی از آسیب به نخاع. علل می‌تواند تروما (شکستگی/جابه‌جایی مهره‌ها، دیسلوکاسیون)، یا غیرتروما (تومور، عفونت، ایسکمی) باشد.
- شکستگی ستون فقرات: شکستگی یا ترک در جسم مهره‌ای که ممکن است بدون آسیب قابل‌توجه به نخاع باشد یا همراه با صدمات نخاعی منجر به نقص نورولوژیک گردد. طبقه‌بندی براساس سطح (گردنی، توراسیک، کمری)، الگوی شکستگی و ثبات مکانیکی انجام می‌شود.
شکستگی ستون فقرات زمانی رخ می‌دهد که یکی یا چند مهره دچار آسیب شوند. این شکستگی می‌تواند ناشی از ضربه شدید مانند تصادف، سقوط یا صدمات ورزشی باشد، یا به دلیل ضعف مهره‌ها در اثر بیماری‌هایی مثل پوکی استخوان یا تومور ایجاد شود. شدت شکستگی متفاوت است؛ در موارد خفیف مهره‌ها فشرده می‌شوند، اما در موارد شدید ممکن است مهره‌ها خرد یا جابجا شده و نخاع آسیب ببیند.
علائم شامل درد شدید، کاهش حرکت یا حتی فلج است و محل شکستگی نقش مهمی در شدت عوارض دارد. برای مثال، شکستگی گردنی ممکن است مشکلات تنفسی یا فلج کامل ایجاد کند، در حالی که شکستگی کمری بیشتر روی اندام‌های تحتانی تأثیر می‌گذارد. درمان سریع و مناسب برای حفظ عملکرد حرکتی و جلوگیری از آسیب‌های بیشتر ضروری است.
ستون فقرات
ستون فقرات، محور اصلی بدن، وزن را تحمل و حرکت و انعطاف‌پذیری را امکان‌پذیر می‌کند، اما شکننده است و ضربه، سقوط یا بیماری‌هایی مانند پوکی استخوان می‌توانند باعث شکستگی آن شوند. شکستگی ستون فقرات دردناک است و می‌تواند کیفیت زندگی و توانایی حرکت را تهدید کند.
آناتومی ستون فقرات
ستون فقرات شامل ۳۳ مهره است که به چهار بخش تقسیم می‌شوند:
گردنی (Cervical): حرکت سر و گردن
سینه‌ای (Thoracic): محافظت از قفسه سینه
کمری (Lumbar): تحمل وزن بدن
خاجی (Sacral): پایداری و تعادل
بین مهره‌ها، دیسک‌های نرم قرار دارند که از ساییدگی و ضربه جلوگیری می‌کنند و نخاع را محافظت می‌کنند. این ترکیب مهره‌ها، دیسک‌ها و اعصاب، ستون فقرات را هم مقاوم و هم انعطاف‌پذیر می‌کند.
اپیدمیولوژی آسیب های نخاعی
سالانه بین ۲۵۰,۰۰۰ تا ۵۰۰,۰۰۰ مورد آسیب نخاعی در دنیا رخ می‌دهد؛ در بسیاری از کشورها جوانان مرد در گروه مسئول بیشترین موارد را تشکیل می‌دهند که علت اصلی آن تصادفات ترافیکی است. میزان و الگوی اپیدمیولوژی در کشورهای با درآمد کم و بالا متفاوت است.
پاتوفیزیولوژی (مکانیزم آسیب)
آسیب نخاعی به دو مرحله تقسیم می‌شود:
- آسیب اولیه: ضربهٔ مکانیکی که منجر به پارگی بافتی، جابجایی و قطع مسیرها می‌شود.
- آسیب ثانویه: مجموعه‌ای از واکنش‌های شیمیایی و التهابی (ایسکمی، ادم، تولید رادیکال‌های آزاد، آپوپتوز) که طی ساعت‌ها تا روزها تشدید می‌کنند و می‌توانند وسعت ضایعه را افزایش دهند. درک این مرحله اساس بسیاری از استراتژی‌های درمانی نوین است.
علائو آسیب نخاعی
- علائم نخاعی: ضعف یا فلج اندام‌ها (پاراپلژی یا تتراپلژی بسته به سطح)، از دست رفتن حس در نواحی وابسته، اختلالات عملکردی مثانه/روده، اختلالات فشار خون و دمای مرکزی.
انواع شکستگی‌های ستون فقرات
شکستگی‌های ستون فقرات چند نوع دارند که هر کدام علل و پیامدهای خاص خود را دارند:
شکستگی فشاری: ناشی از فشار طولانی یا ضربه مستقیم، باعث فشرده شدن مهره‌ها و گاهی کاهش قد و درد کمری می‌شود؛ شایع در افراد مبتلا به پوکی استخوان.
شکستگی انفجاری: ضربه شدید مهره را خرد می‌کند و ممکن است به نخاع آسیب برساند؛ معمولاً نیاز به جراحی دارد.
شکستگی ناشی از چرخش یا جابجایی: بر اثر نیروی چرخشی یا کششی ایجاد می‌شود و باعث ناپایداری ستون فقرات می‌گردد؛ اغلب در تصادفات شدید رخ می‌دهد و ممکن است نیاز به جراحی باشد.
شکستگی همراه با جابجایی: شدیدترین نوع است و شامل خرد شدن و جابجایی مهره‌ها همراه با آسیب نخاع و دیسک‌هاست؛ معمولاً با ناتوانی‌های دائمی همراه است.
تشخیص دقیق و درمان مناسب برای هر نوع شکستگی ضروری است، زیرا محل و شدت آسیب مستقیماً بر علائم و عوارض تأثیر می‌گذارد.
علائم پس از شکستگی‌های ستون فقرات
علائم شکستگی ستون فقرات بسته به محل و شدت آسیب متفاوت است:
درد شدید: در ناحیه آسیب‌دیده که ممکن است به بازوها یا پاها انتشار یابد و حرکت یا تنفس را دشوار کند.
کاهش تحرک و ضعف: مشکل در حرکت، نشستن یا برخاستن و در صورت آسیب نخاع، ضعف یا فلج اندام‌ها.
اختلال حس: کرختی، سوزش یا بی‌حسی در دست‌ها، پاها یا تنه ناشی از فشار یا آسیب به اعصاب.
بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع: به ویژه در شکستگی‌های کمری و خاجی که اعصاب مثانه و روده تحت تأثیر هستند.
علائم شوک: افت فشار خون، سرگیجه یا کاهش هوشیاری در موارد شدید که نیاز به مداخله فوری دارد.
تشخیص و درمان سریع این آسیب‌ها برای جلوگیری از عوارض جدی و دائمی ضروری است.
علت‌های شکستگی‌های ستون فقرات
شکستگی‌های ستون فقرات معمولاً به دو دسته تقسیم می‌شوند:
علل تروماتیک: شامل تصادفات رانندگی، سقوط از ارتفاع و صدمات ورزشی است. نیروی شدید وارد شده به مهره‌ها می‌تواند باعث شکستگی و آسیب نخاع شود.
علل غیرتروماتیک: شامل مشکلات زمینه‌ای مانند پوکی استخوان، تومورها یا عفونت‌های ستون فقرات است. در این شرایط حتی ضربه‌های کوچک می‌توانند باعث شکستگی شوند.
افراد در معرض خطر
شکستگی ستون فقرات می‌تواند هر کسی را درگیر کند، اما در زنان، بزرگسالان بالای 50 سال و افراد مبتلا به پوکی استخوان شایع‌تر است. همچنین، افراد با بیماری‌های خاص (سرطان، پرکاری تیروئید، مشکلات کلیوی)، مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتیکواستروئید، کمبود ویتامین D، یا مصرف دخانیات و الکل، در معرض خطر بیشتری هستند. تجربه شکستگی فشاری قبلی نیز احتمال وقوع شکستگی مجدد را افزایش می‌دهد.
تشخیص شکستگی ستون فقرات و آسیب های نخاعی
- معاینه بالینی دقیق و ارزیابی نورولوژیک (ASIA Impairment Scale برای امتیازدهی SCI).
- تصویربرداری:
- رادیوگرافی ساده در مراحل ابتدایی جهت تشخیص شکستگی‌های واضح.
- CT با پنجره استخوان برای شناسایی شکستگی و ناپایداری مهره‌ها.
- MRI برای دیدن آسیب‌های داخل نخاع، ادم نخاعی، هماتوم اپیدورال یا فتق دیسک که ممکن است نیاز به جراحی فوری ایجاد کند.
مدیریت و درمان
اقدامات اولیه (در صحنه و بخش اورژانس)
- ثبات سیستمیک: حفظ راه‌هوایی، تنفس و گردش خون (ABCDE).
- تثبیت ستون فقرات سرویکال و تنه تا زمان تصویربرداری و تصمیم درمانی.
- جلوگیری از آسیب ثانویه: کنترل دمای بدن، گلوکز، اکسیژناسیون و جلوگیری از افت فشار خون که می‌تواند به بدتر شدن ایسکمی نخاعی منجر شود.
درمان اختصاصی و جراحی
- اندیکاسیون جراحی: ناپایداری مکانیکی (فلکسی/اکستنشن و جابجایی مهره‌ها)، فشردگی عصبی قابل رفع (هماتوم اپیدورال، دیسک)، یا عوارضی که کنترل محافظه‌کارانه پاسخگو نیست. روش‌ها شامل دکمپرشن (لامینکتومی/دیکلوتیشن)، فیوز داخلی و تثبیت (رواداری پیج و راد) هستند. انتخاب روش وابسته به سطح و الگوی شکستگی است.
درمان دارویی
- استفاده از گلوکوکورتیکوئیدهای پرقدرت (مانند متیل‌پردنیزولون) در سال‌های اخیر بحث‌برانگیز و موضوع توصیه‌نامه‌ها بوده و دستورالعمل‌های AANS/CNS به‌طور کلی توصیهٔ قاطعی برای مصرف آن نمی‌کنند؛ تصمیم‌گیری باید مبتنی بر شواهد، خطرات عفونی و بیمار باشد.
مراقبت‌های ویژه و توانبخشی
- واحد مراقبت‌های ویژه مخصوص SCI: پایش همودینامیک، مدیریت دیسترس تنفسی، جلوگیری از ترومبوآمبولی و عفونت.
- برنامه توانبخشی جامع: فیزیوتراپی برای پیشگیری از آتروفی و ارتقای عملکرد، کاردرمانی برای استقلال عملکردی، مدیریت درد مزمن، حمایت روانی-اجتماعی، آموزش مراقبین و برنامه‌ریزی بازتوانی اجتماعی و شغلی. تکنیک‌ها و فناوری‌های جدید مانند تحریک عصبی الکتریکی، ایمپلنت‌های نخاعی و پروتزهای عصبی در حال گسترش‌اند و شواهد امیدوارکننده‌ای برای بهبود عملکرد نشان می‌دهند.
عوارض و پیش‌آگهی
- عوارض کوتاه‌مدت: نارسایی تنفسی، ترومبوز ورید عمقی، عفونت ادراری، زخم فشاری.
- عوارض بلندمدت: درد نوروپاتیک، اسپاسم عضلانی، اختلال جنسی، پوکی استخوان و مشکلات روانی. پیش‌آگهی بستگی کامل/ ناقص بودن ضایعه، سطح درگیری و زمان آغاز توانبخشی دارد؛ مراقبت‌های سریع و برنامه‌ریزی‌شده می‌تواند عملکرد و کیفیت زندگی را به طور محسوسی بهبود بخشد.
کیفیت زندگی پس از شکستگی ستون فقرات
کیفیت زندگی پس از شکستگی ستون فقرات بستگی به شدت آسیب، نوع درمان و حمایت‌های روانی و اجتماعی دارد. در مواردی که نخاع آسیب ندیده باشد، با فیزیوتراپی و توانبخشی می‌توان به زندگی تقریباً عادی بازگشت. در آسیب‌های شدیدتر، از دست دادن تحرک و عملکردهای بدن می‌تواند استقلال و روحیه فرد را تحت تأثیر قرار دهد. استفاده از تجهیزات کمکی و تکنولوژی‌های نوین، همراه با حمایت خانواده و مشاوره روان‌شناسی، به بهبود کیفیت زندگی کمک می‌کند.
بهترین حالت خوابیدن
برای کاهش فشار بر مهره‌های آسیب‌دیده:
خوابیدن به پهلو با بالشت بین زانوها
خوابیدن به پشت با بالشی زیر زانوها و پایین کمر
استفاده از تشک با سفتی متوسط که از انحنای طبیعی ستون فقرات حمایت کند
برخاستن از تخت با تکنیک «چرخش به پهلو و سپس بلند شدن»
مراقبت بعد از شکستگی مهره کمر
استراحت کافی و اجتناب از فعالیت‌های سنگین
استفاده از بریس یا کمربند طبی به توصیه پزشک
مصرف داروهای ضد درد و ضد التهاب
فیزیوتراپی برای تقویت عضلات و بهبود انعطاف‌پذیری
تغذیه مناسب با کلسیم و ویتامین D و حفظ وزن متعادل
پیگیری منظم پزشکی و انجام آزمایش‌ها و تصویربرداری‌های لازم
با رعایت این نکات و دستورالعمل‌های پزشکی، روند بهبود سریع‌تر شده و احتمال بازگشت به زندگی فعال و مستقل افزایش می‌یابد.
